Koźmice Małe

Historia wsi
Badania archeologiczne wykazały, że jeszcze około 15 tysięcy lat temu Koźmice były zamieszkiwane przez renifery i nosorożce włochate. Szczególnie zaś teren ten upodobały sobie mamuty, których kły odnaleziono w kilku miejscach w dolinie Wilgi, w tym, w sąsiednich Koźmicach Wielkich. W samych Koźmiczkach oznaki osadnictwa pochodzą z epoki neolitu. Przed około 6-cioma tysiącami lat, lokatorzy zalesionych, południowych stoków nad Wilgą wywodzili się z tzw. „kultury lendzielskiej”. O ich obecności na tym terenie świadczy znalezisko siekierki z serpentynitu. Herb "Strzemię", którym legitymowała się rodzina Kłębowiczów (Kłębów,Klempów) - na podst. www.wikipedia.pl Koźmice Małe, zwane także Koźmiczkami, od najdawniejszych czasów związane są z sąsiednimi Koźmicami Wielkim. Początkowo zresztą, była to jedna wieś, a rozdział nastąpił pod koniec XIV wieku. Nazwa Koźmice po raz pierwszy pojawia się w dokumencie pochodzących z XIII wieku. Opisany w nim przypadek uzdrowienia gospodyni z Koźmic musiał mieć miejsce przed 1250 rokiem. Autor używa określenia: Jutrka "z Koźmic"; z czego wynika, że wieś "Koźmice" musiała istnieć już wcześniej. Można przyjąć,że istniała conajmniej od początku XIII wieku. Około roku 1389 spadkobiercy koźmickiej dziedziny dokonują podziału wsi na Koźmice Wielkie i Koźmice Małe. Od tego momentu datuje się zatem samodzielny byt Koźmiczek. Jan Długosz w najważniejszym swoim dziele: Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis wymienia Koźmice Małe z lat 1470-1480 jako wieś należącą do rycerskiego rodu Kłębów herbu Strzemię. W Koźmiczkach były wówczas dwie odrębne dziedziny, obie należące do Kłębowiczów. Mikołaj z Kłębów był właścicielem folwarku, łanów kmiecych i zagród w nieznanej ilości oraz karczmy. Druga dziedzina była w posiadaniu Stanisława z Kłębów – właściciela także sąsiednich wsi: Koźmic Wielkich i Raciborska. Domena Stanisława składała się z młyna z przynależnymi doń rolami, dwóch zagród oraz… drugiej karczmy ! Kolejny, znany nam, zapis o Koźmicach Małych pochodzi z roku 1529 z Liber Retaxiationum a mówi o płaceniu dziesięciny snopowej z dwóch zagród koźmickich. Około roku 1540 wieś przechodzi z rąk podupadłej rodziny Kłębowiczów we władanie bogatego rodu kupców i mieszczan krakowskich i wielickich. Morsztynowie, bo o nich mowa, były właścicielami całego Klucza Raciborskiego, w skład którego prócz Koźmiczek, wchodziły: Raciborsko, Pawlikowice,Taszyce, Jankówka, Witkowice, Gorzków i część Koźmic Wielkich. Założycielem raciborskiej dynastii Morsztynów był Stanisław, który w 1515 roku odziedziczył po ojcu urząd bachmistrza wielickiego. 10 lat później odkupił od Kłębów Raciborsko i uczynił siedzibą Wśród 830 rodów herbu Leliwa, do największych i najznaczniejszych należeli: Tarnowscy, Sieniawscy, Tyszkiewiczowie, Czapscy i Morsztynowie. rodu. Stanisław Morsztyn miał dwóch synów: Floriana i Krzysztofa. Ten pierwszy objął po ojcu urząd bachmistrza (inaczej góromistrza) wielickiego. Stanowisko to gwarantowało ogromne zyski, stanowiąc trwały fundament sukcesu całego rodu. Brat Floriana, Krzysztof (zwany dla odróżnienia kolejnych Morsztynów noszących to imię "ojcem") był najprawdopodobniej już od połowy XVI wieku właścicielem Koźmic Małych. Morsztynowie byli bardzo aktywnymi i gorliwymi wyznawcami arianizmu od momentu jego narodzin w Polsce. Florian Morsztyn został fundatorem jednego z pierwszych zborów ariańskich w Małopolsce. Został on zbudowany już w 1581 w Raciborsku. Gniazdo rodowe Morsztynów stało się ważnym, promieniującym na całą okolicę, ośrodkiem ariańskim. W tym czasie kolejnym właścicielem Koźmiczek staje się Krzysztof Morsztyn syn (młodszy). Jest on wykładowcą powstałej w 1602 roku, słynnej Akademii Rakowskiej – stworzonej przez Braci Polskich szkole kształcącej w duchu idei ariańskich. Kolejny rejestr poborowy z 1629 roku wymienia Koźmiczki jako własność Krzysztofa Morsztyna (syna). Krzysztof zmarł w roku 1642 a Koźmice Małe przeszły w ręce jego wnuka, Zbigniewa Morsztyna - znanego działacza ariańskiego, żołnierza i dyplomatę. W 1788 roku w kościele św.Klemensa w Wieliczce przeprowadzono spis parafian. Na polecenie Wiednia robili to austriaccy urzędnicy, na szczęście dla nas - z typowo niemiecką dokładnością. Dzięki temu wiemy, że: wieś liczyła wówczas 18 chałup, ponumerowanych od dwójki do osiemnastki, jedynka bowiem zarezerwowana była dla dworu. Mieszkało w nich w sumie 26 rodzin– łącznie 139 osób. Z tego spisu wnioskujemy także, że pod koniec XVIII wieku włościańskie nazwiska w Koźmicach były już ukształtowane. Jest to interesujące o tyle, że proces formowania nazwisk chłopskich trwał na ziemiach polskich aż do połowy XIX wieku. Nazwiska znane w wsi wtedy, przetrwały do dzisiaj. Najstarsze i najpopularniejsze z nich to: Batko, Surówka i Nawalany. Na potrzeby podatkowe monarchii austriackiej w roku 1847 powstała mapa katastralna Koźmic Małych. Z mapy wynika, że we wsi stały już 32 chałupy. Co ciekawe - granice wsi w ciągu tych 160 lat pozostały praktycznie niezmienione. W 1886 roku Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego odnotował w Koźmiczkach 32 domy (czyli nic się nie zmieniło w ciągu 40 lat)i 219 mieszkańców. Skorowidz wszystkich miejscowości w Królestwie Galicyi z 1918 roku, wydany we Lwowie określa liczbę mieszkańców na 258 osób. Właścicielem folwarku jest Izydor Chełmecki. W maju 1935 roku nieznany fotograf wykonał zdjęcie jednej z klas szkolnych z Koźmic. Na fotografii są także dzieci z Koźmic Małych. We wrześniu 1939 roku mieszkańcy Koźmic brali udział w walkach obronnych. Stanisław Tatara służył na ORP Rybitwa aż do 19 września, a po zatopieniu okrętu, walczył na lądzie, broniąc Helu. Zdjęcie wykonane około 1940 roku. Widoczny krzyż stoi koło starego domu Podstolaków na granicy Koźmiczek i Pawlikowic. Krzyż jest obrocony o 90 stopni w lewo , bo był frontem do drogi, która wówczas przebiegała tuż obok niego i stanowiła granicę między wioskami. Stoją (od lewej): Tadeusz Tatara i Stanisław Gabryś. Siedzą (od lewej): Władysław Wojtasik, Helena Tatara (po mężu: Zgud), Genowefa Tatara (po mężu: Gajos) i Władysław Tatara. Identyfikacja osób ze zdjęcia: Stanisław Dziedzic W czasie II wojny światowej wieś była terenem działania placówki Armii Krajowej "Las". Dożynki w Koźmicach Małych, prawdopodobnie rok 1945 lub 1946. Na koniach siedzą, od lewej: Kazimierz Batko, syn Franciszka i Anny z domu Surówka, siostry najstarszego Koźmiczanina, stulatka - Franciszka Surówki. z domu 36. Dalej: Józef Jamróz, Adam Surówka, Jan Nawalany i Józef Półtorak z domu 51. Stoją od lewej: Maria Cygan (z d.Kowal), Janina Romaniec (z d.Surówka), Zofia Sobula (z d. Batko), Klementyna Urbańczyk (z d.Dańda) i Helena Półtorak. Osoby ze zdjęcia rozpoznali: Wojciech Batko i Stanisław Dziedzic. Czytaj więcej o historii Koźmic Małych: O mamutach i siekierce z neolitu - prehistoria Koźmiczek - 4000 p.n.e. Pierwsza wzmianka o Koźmicach -1254 Podział Koźmic - powstanie Koźmic Małych -1389 Rycerska wieś Koźmice - 1480, Rycerska wieś Koźmice - uzupełnienie Na okres trzech wieków Koźmiczki stają się własnością rodu Morsztynów - 1540 Jak w Koźmicach drogi lustrowano - 1570 Najstarszy spis ludności Koźmic Małych - 1788 Pierwsza katastralna mapa Koźmiczek - 1847 Ellis Island - czyli jak emigrowano z Koźmic przed 100 laty - 1900 Stacja Koźmice - historia kolei, której nie zbudowano - 1908 Pierwsza wojna światowa w Koźmiczkach - 1914 Książę Kardynał Sapieha w Koźmiczkach - 1916 Do szkoły pod górkę - czyli jak koźmiczanie uczyli się w Raciborsku - 1934 Zdjęcie uczniów koźmickiej szkoły - 1935 Dożynki w Koźmiczkach na starych zdjęciach - 1938 Początek wojny w Koźmicach - 1939 Wspomnienia wojenne Stanisława Tatary - 1939 Koniec wojny w Koźmicach - 1945 Jak Zorro z Franią w Koźmiczkach się spotkali - czyli historia elektryfikacji - 1946 Poświęcenie kapliczki "barokowej" - 1947 Nie od razu drogę zbudowano - czyli historia budowy głównej drogi wiejskiej - 1960 Teatralne sukcesy amotorskiego zespołu kolędniczego z Koźmiczek - 1970 Kwesta na rzecz Pawlikowic - czyli historia z haligonką - 1970 Jak to kiedyś świętowano w Koźmiczkach Dzień Kobiet - 1981 Historia wodociągu - czyli Plan Balcerowicza w Koźmicach - 1989 O znaczeniu najstarszych, koźmickich nazwisk Czy Cosmycze to Koźmice? - jak zmieniała się nazwa wsi w dziejach. Poczet sołtysów na Koźmiczkach Koń jaki jest - każdy widzi, czyli poczet koni na Koźmiczkach.

Historia wsi

Badania archeologiczne wykazały, że jeszcze około 15 tysięcy lat temu Koźmice były zamieszkiwane przez renifery i nosorożce włochate. Szczególnie zaś teren ten upodobały sobie mamuty, których kły odnaleziono w kilku miejscach w dolinie Wilgi, w tym, w sąsiednich Koźmicach Wielkich. W samych Koźmiczkach oznaki osadnictwa pochodzą z epoki neolitu. Przed około 6-cioma tysiącami lat, lokatorzy zalesionych, południowych stoków nad Wilgą wywodzili się z tzw. „kultury lendzielskiej”. O ich obecności na tym terenie świadczy znalezisko siekierki z serpentynitu.

Herb "Strzemię", którym legitymowała się rodzina Kłębowiczów (Kłębów,Klempów) - na podst. www.wikipedia.pl

Koźmice Małe, zwane także Koźmiczkami, od najdawniejszych czasów związane są z sąsiednimi Koźmicami Wielkim. Początkowo zresztą, była to jedna wieś, a rozdział nastąpił pod koniec XIV wieku. Nazwa Koźmice po raz pierwszy pojawia się w dokumencie pochodzących z XIII wieku. Opisany w nim przypadek uzdrowienia gospodyni z Koźmic musiał mieć miejsce przed 1250 rokiem. Autor używa określenia: Jutrka "z Koźmic"; z czego wynika, że wieś "Koźmice" musiała istnieć już wcześniej. Można przyjąć,że istniała conajmniej od początku XIII wieku. Około roku 1389 spadkobiercy koźmickiej dziedziny dokonują podziału wsi na Koźmice Wielkie i Koźmice Małe. Od tego momentu datuje się zatem samodzielny byt Koźmiczek.
Jan Długosz w najważniejszym swoim dziele: Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis wymienia Koźmice Małe z lat 1470-1480 jako wieś należącą do rycerskiego rodu Kłębów herbu Strzemię. W Koźmiczkach były wówczas dwie odrębne dziedziny, obie należące do Kłębowiczów. Mikołaj z Kłębów był właścicielem folwarku, łanów kmiecych i zagród w nieznanej ilości oraz karczmy. Druga dziedzina była w posiadaniu Stanisława z Kłębów – właściciela także sąsiednich wsi: Koźmic Wielkich i Raciborska. Domena Stanisława składała się z młyna z przynależnymi doń rolami, dwóch zagród oraz… drugiej karczmy !
Kolejny, znany nam, zapis o Koźmicach Małych pochodzi z roku 1529 z Liber Retaxiationum a mówi o płaceniu dziesięciny snopowej z dwóch zagród koźmickich. Około roku 1540 wieś przechodzi z rąk podupadłej rodziny Kłębowiczów we władanie bogatego rodu kupców i mieszczan krakowskich i wielickich. Morsztynowie, bo o nich mowa, były właścicielami całego Klucza Raciborskiego, w skład którego prócz Koźmiczek, wchodziły: Raciborsko, Pawlikowice,Taszyce, Jankówka, Witkowice, Gorzków i część Koźmic Wielkich. Założycielem raciborskiej dynastii Morsztynów był Stanisław, który w 1515 roku odziedziczył po ojcu urząd bachmistrza wielickiego. 10 lat później odkupił od Kłębów Raciborsko i uczynił siedzibą

Wśród 830 rodów herbu Leliwa, do największych i najznaczniejszych należeli: Tarnowscy, Sieniawscy, Tyszkiewiczowie, Czapscy i Morsztynowie.

rodu.
Stanisław Morsztyn miał dwóch synów: Floriana i Krzysztofa. Ten pierwszy objął po ojcu urząd bachmistrza (inaczej góromistrza) wielickiego. Stanowisko to gwarantowało ogromne zyski, stanowiąc trwały fundament sukcesu całego rodu. Brat Floriana, Krzysztof (zwany dla odróżnienia kolejnych Morsztynów noszących to imię "ojcem") był najprawdopodobniej już od połowy XVI wieku właścicielem Koźmic Małych. Morsztynowie byli bardzo aktywnymi i gorliwymi wyznawcami arianizmu od momentu jego narodzin w Polsce. Florian Morsztyn został fundatorem jednego z pierwszych zborów ariańskich w Małopolsce. Został on zbudowany już w 1581 w Raciborsku. Gniazdo rodowe Morsztynów stało się ważnym, promieniującym na całą okolicę, ośrodkiem ariańskim.
W tym czasie kolejnym właścicielem Koźmiczek staje się Krzysztof Morsztyn syn (młodszy). Jest on wykładowcą powstałej w 1602 roku, słynnej Akademii Rakowskiej – stworzonej przez Braci Polskich szkole kształcącej w duchu idei ariańskich. Kolejny rejestr poborowy z 1629 roku wymienia Koźmiczki jako własność Krzysztofa Morsztyna (syna). Krzysztof zmarł w roku 1642 a Koźmice Małe przeszły w ręce jego wnuka, Zbigniewa Morsztyna - znanego działacza ariańskiego, żołnierza i dyplomatę.

W 1788 roku w kościele św.Klemensa w Wieliczce przeprowadzono spis parafian. [Rozmiar: 31842 bajtów]

Na polecenie Wiednia robili to austriaccy urzędnicy, na szczęście dla nas - z typowo niemiecką dokładnością. Dzięki temu wiemy, że: wieś liczyła wówczas 18 chałup, ponumerowanych od dwójki do osiemnastki, jedynka bowiem zarezerwowana była dla dworu. Mieszkało w nich w sumie 26 rodzin– łącznie 139 osób.
Z tego spisu wnioskujemy także, że pod koniec XVIII wieku włościańskie nazwiska w Koźmicach były już ukształtowane. Jest to interesujące o tyle, że proces formowania nazwisk chłopskich trwał na ziemiach polskich aż do połowy XIX wieku. Nazwiska znane w wsi wtedy, przetrwały do dzisiaj. Najstarsze i najpopularniejsze z nich to: Batko, Surówka i Nawalany.

Na potrzeby podatkowe monarchii austriackiej w roku 1847 powstała mapa katastralna Koźmic Małych. Z mapy wynika, że we wsi stały już 32 chałupy. Co ciekawe - granice wsi w ciągu tych 160 lat pozostały praktycznie niezmienione. W 1886 roku Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego odnotował w Koźmiczkach 32 domy (czyli nic się nie zmieniło w ciągu 40 lat)i 219 mieszkańców.

Skorowidz wszystkich miejscowości w Królestwie Galicyi z 1918 roku, wydany we Lwowie określa liczbę mieszkańców na 258 osób. Właścicielem folwarku jest Izydor Chełmecki.
W maju 1935 roku nieznany fotograf wykonał zdjęcie jednej z klas szkolnych z Koźmic. Na fotografii są także dzieci z Koźmic Małych.

We wrześniu 1939 roku mieszkańcy Koźmic brali udział w walkach obronnych. Stanisław Tatara służył na ORP Rybitwa aż do 19 września, a po zatopieniu okrętu, walczył na lądzie, broniąc Helu.

Zdjęcie wykonane około 1940 roku. Widoczny krzyż stoi koło starego domu Podstolaków na granicy Koźmiczek i Pawlikowic. Krzyż jest obrocony o 90 stopni w lewo , bo był frontem do drogi, która wówczas przebiegała tuż obok niego i stanowiła granicę między wioskami. Stoją (od lewej): Tadeusz Tatara i Stanisław Gabryś. Siedzą (od lewej): Władysław Wojtasik, Helena Tatara (po mężu: Zgud), Genowefa Tatara (po mężu: Gajos) i Władysław Tatara. Identyfikacja osób ze zdjęcia: Stanisław Dziedzic

W czasie II wojny światowej wieś była terenem działania placówki Armii Krajowej "Las".

Dożynki w Koźmicach Małych, prawdopodobnie rok 1945 lub 1946.
Na koniach siedzą, od lewej: Kazimierz Batko, syn Franciszka i Anny z domu Surówka, siostry najstarszego Koźmiczanina, stulatka - Franciszka Surówki. z domu 36. Dalej: Józef Jamróz, Adam Surówka, Jan Nawalany i Józef Półtorak z domu 51.
Stoją od lewej: Maria Cygan (z d.Kowal), Janina Romaniec (z d.Surówka), Zofia Sobula (z d. Batko), Klementyna Urbańczyk (z d.Dańda) i Helena Półtorak.
Osoby ze zdjęcia rozpoznali: Wojciech Batko i Stanisław Dziedzic.

Czytaj więcej o historii Koźmic Małych:

O mamutach i siekierce z neolitu - prehistoria Koźmiczek - 4000 p.n.e.
Pierwsza wzmianka o Koźmicach -1254
Podział Koźmic - powstanie Koźmic Małych -1389
Rycerska wieś Koźmice - 1480, Rycerska wieś Koźmice - uzupełnienie
Na okres trzech wieków Koźmiczki stają się własnością rodu Morsztynów - 1540
Jak w Koźmicach drogi lustrowano - 1570
Najstarszy spis ludności Koźmic Małych - 1788
Pierwsza katastralna mapa Koźmiczek - 1847
Ellis Island - czyli jak emigrowano z Koźmic przed 100 laty - 1900

Stacja Koźmice - historia kolei, której nie zbudowano - 1908
Pierwsza wojna światowa w Koźmiczkach - 1914
Książę Kardynał Sapieha w Koźmiczkach - 1916
Do szkoły pod górkę - czyli jak koźmiczanie uczyli się w Raciborsku - 1934
Zdjęcie uczniów koźmickiej szkoły - 1935
Dożynki w Koźmiczkach na starych zdjęciach - 1938
Początek wojny w Koźmicach - 1939
Wspomnienia wojenne Stanisława Tatary - 1939
Koniec wojny w Koźmicach - 1945

Jak Zorro z Franią w Koźmiczkach się spotkali - czyli historia elektryfikacji - 1946
Poświęcenie kapliczki "barokowej" - 1947
Nie od razu drogę zbudowano - czyli historia budowy głównej drogi wiejskiej - 1960
Teatralne sukcesy amotorskiego zespołu kolędniczego z Koźmiczek - 1970
Kwesta na rzecz Pawlikowic - czyli historia z haligonką - 1970
Jak to kiedyś świętowano w Koźmiczkach Dzień Kobiet - 1981
Historia wodociągu - czyli Plan Balcerowicza w Koźmicach - 1989

O znaczeniu najstarszych, koźmickich nazwisk
Czy Cosmycze to Koźmice? - jak zmieniała się nazwa wsi w dziejach.
Poczet sołtysów na Koźmiczkach
Koń jaki jest - każdy widzi, czyli poczet koni na Koźmiczkach.

kozmice.pl