Granice wsi Koźmice Małe

Kształt konturów Koźmic Małych na mapie jest rozciągnięty z północy na południe, niejako w poprzek garbów Pogórza Wielickiego. Najkrótsza granica, północna, to nieutwardzona nadal droga, poprowadzona zapewne jeszcze w Średniowieczu, południowym skrajem Taszyc. Wschodnia granica przylega prawie na całej długości do prastarego traktu z Krakowa do Dobczyc i dalej na Węgry (dziś jest to droga wojewódzka 964). Szlak ten musiał być popularny i uczęszczany, skoro już w XV wieku w samych tylko Koźmiczkach, istniały przy nim aż dwie, dobrze prosperujące karczmy.

Pokaż Granice Koźmic Małych na większej mapie

Południowa rubież wsi biegnie grzbietem garbu, zagłębiając się stopniowo w las. W Czarnym Lesie, granica nagle, nienaturalnie prostuje się, kierując się ku Przywódce – to widomy znak XIV-wiecznych podziałów koźmickiej dziedziny między Kłębów (Klępów). Docierając na skraj lasu, granica zakręca na północ i pilnując cały czas stromej, leśnej rubieży, oddaje płaskie, uprawne tereny Koźmicom. Większość zatem zachodniej granicy pokrywa się z granicą Czarnego Lasu. Dopiero na wysokości stadionu Wilgi granica zostaje znów ludzką ręką skierowana na wprost przez pola aż do Wysypki i Kamieńca, gdzie skręca na wschód, na powrót spotykając się z drogą 964.

Wioska Koźmice Małe w dawnych wiekach, od wschodniej strony, prawie na całej swej długości (za małym wyjątkiem części raciborskiej) przylegała do starej drogi Wieliczka – Dobczyce (obecnie droga wojewódzka 964). Na przestrzeni wieków zmieniono jej przebieg. Granicząc z Pawlikowicami (przysiółek Taszyce) droga od północy przebiegała granicą działek KM i Pawlikowic, (śp. Wiktorii i Józefa Wojtasików KM) za domami p. Batków i p. Strózików należącymi obecnie do Pawlikowic.
Dawniej u p. Batków przez wiele lat mieścił się sklep spożywczy GS Wieliczka, do którego uczęszczali po zakupy m. in. mieszkańcy KM. Obecnie znajduje się tu skład węgla Lesława Batki.
W drugiej połowie domu, p. Bazylowej /z domu Batkowa/ przez wiele lat mieściła się mleczarnia. Do tej mleczarni „wozacy” zwozili mleko od rolników z Jankówki, Raciborska, KM, Chorągwicy, Mietniowa, Rożnowej i Pawlikowic.
Do starej drogi (czyli w kierunku wschodnim) zwrócony był stojący krzyż (dawniej śp. Nawalanych a obecnie p. Podstolak KM).

Zdjęcie wykonane około 1940 roku. Widoczny krzyż stoi koło starego domu Państwa Podstolaków na granicy Koźmiczek i Pawlikowic. Krzyż jest obrócony o 90 stopni w lewo , bo był frontem do drogi, która wówczas przebiegała tuż obok niego i stanowiła granicę między wioskami.

Otaczały go 2 stare lipy, widoczne na zdjęciu, które zostały usunięte podczas odwrócenia krzyża w kierunku południowym. Dalej droga przebiegała za rodzinnym domem Wacława Strózika; za jego obecnym składem węglowym i łąką w dół. Do dziś widoczna jest dolina z wierzbami przy granicy z KM. Droga rozgraniczała jedną działkę rolną Franciszka Półtoraka KM nr 53 do Pawlikowic a pozostałe z zabudowaniami do Koźmiczek.
Podobny przebieg miała stara droga powyżej „ Mostków ” na wysokości zakrętu w lewo (jadąc od Wieliczki). Prowadziła na wprost, doliną, pomiędzy domem /obecnie p. Sitko/ należącym do Raciborska a granicą działek należących do KM, (m.in. Batków KM nr 40).
Natomiast, powyżej, na równinie w kierunku południowym stoi stary, drewniany dom (Raciborsko nr 148) znajdujący się po prawej stronie drogi wojewódzkiej, ze znacznym pagórkiem w kierunku zachodnim, wcinający się w głąb KM - to obszar terytorialnie należący do Raciborska. Prawdopodobnie taki był podział posiadłości dawnych właścicieli. Z opowiadań najstarszych mieszkańców i na podstawie drzewa genealogicznego KM wynika, że, w tej części raciborskiej, znajdującej się po stronie KM, nie było jeszcze w 1935 r. żadnego domu.

Widok z Klimonowej Góry

Dopiero po wyjściu za mąż Marii Ptakowej z domu rodzinnego KM nr 31 za Antoniego Małajowicza powstał dom Raciborsko 148. Obecnie stoi tam już kilka nowych domów, należących również do Raciborska.
Natomiast cała duża serpentyna drogi wojewódzkiej do skrzyżowania z drogą powiatową w kierunku Gorzkowa należy terytorialnie do KM, bowiem granica w tej części pomiędzy Raciborskiem a KM przebiega na wprost w górę w kierunku południowym, kilka metrów od zachodniej strony domu należącego do p. Windaków z Raciborska.
Od drogi wojewódzkiej nr 964, powyżej Mostków kierunku południowym w prawo, przebiega wąski, utwardzony trakt do przysiółka KM o nazwie Ukraina . Górny koniec tego traktu ponownie łączy się z drogą 964. Ukrainę od centrum Koźmiczek oddzielają tzw. Klimonowe krzaki (nazwa ta pochodzi od dawnego ich właściciela). Dawniej poza drzewami liściastymi, rosła w nich niewielka ilość grubych sosen, obecne to same drzewa liściaste. Rozciągają się na zachodnim zboczu pagórka w kierunku tzw. „ Klimonowej Góry” . Ze szczytu Klimonowej Góry roztacza się widok w kierunku południowym i wschodnim.
Od wymienionej drogi utwardzonej odchodzi droga polna w kierunku dolnym, czyli w krzaki. Drogą tą uczęszczali miejscowi mieszkańcy w latach 80-tych do kiosku spożywczego GS Wieliczka /ostatniego sklepu GS/ stojącego na wydzierżawionej działce u śp. Agnieszki i Heleny Baran KM nr 8. Tą część KM oddziela dolina, pośród której przepływa strumyk. Nazwijmy go umownie „ Sieprawówka ” bowiem wypływa w górnej części, naprzeciw serpentyny z działek spod p. Sewiło, p. Fijorka i p. Kucharczyka. Po drodze zasilany jest źródełkami znajdującymi się w dolnych częściach działek należących do p. Kasprzyka, p. Windakowej, p. Strojnych, p. Godzika, p. Stanków i stanowi drugi co do wielkości w KM dopływ Wilgi .
W okresie już wymienionej panującej suszy, niektóre źródełka zostały nawet pogłębione i otoczone kręgami studziennymi. Wzdłuż strumyka, na całej jego długości, po obu jego stronach rosną krzaki należące do właścicieli przyległych do niej działek. W latach 60-tych znajdowało się w przysiółku „Ukraina” 5 starych domów w tym jeden murowany (KM nr 40) i kilka starych stodół. Obecnie, po starych zabudowaniach nie pozostało śladu, poza tym jednym, murowanym z dobudowaniem od strony zachodniej (KM 40a). Natomiast powstały tu nowe zabudowania. W wymienionym, murowanym domu mieszkały 3 rodziny braci Antoniego, Franciszka Batko i p. Perz. Antoni Batko przez wiele lat produkował cementową dachówkę, którą pokrytych jest do dziś jeszcze, wiele zabudowań w okolicy. Jego brat, Franciszek Batko był największym gospodarzem tej części wioski.

Widok na wiosenną Sieprawówkę. Ponad dachem widać dużą serpentynę drogi wojewódzkiej 964.

Był także muzykantem grającym na saksofonie m. in. w orkiestrze dętej Kopalni Soli w Wieliczce. W późniejszych latach był instruktorem muzycznym 2 orkiestr dętych młodzieżowej i starszej w Ochotniczej Straży Pożarnej w Chorągwicy i OSP w Byszycach. Mieszkający kilka domów wyżej, śp. Stefan Szewczyk, to kolejny muzyk, grający na trąbce w kopalnianej orkiestrze dętej. Jego syn Tadeusz Szewczyk przygrywał na zdjęciu ukazanej już Pastorałki Góralskiej .
Drugim, położonym w obrębie serpentyny jest przysiółek „ Sierpawówka .” Nazwa ta pochodzi prawdopodobnie od sierpa. Nie tylko miejscowi mieszkańcy z KM i z Raciborska celem łatwiejszego wymawiania nazwali go Sieprawówka .
Na zachód od serpentyny rozciągają się drugie, nieco mniejsze krzaki o nazwie Sośnina należące obecnie do koźmiczan. Nazwa pochodzi od rosnących w nich dawniej sosen. Obecnie całość krzaków, to prawie same drzewa akacjowe, które z końcem maja, początkiem czerwca, kwitną obficie a zwisające kiście białych kwiatów są widoczne już z szosy. W tych krzakach również wydobywano kamień budowlany, świadczy o tym widoczne w nich zagłębienie. Z tego kamienia zbudowana jest podmurówka budynku gospodarczego w moim rodzinnym domu KM. Również tę serpentynę w latach 60-tych otaczały tylko 3 stare domy. Po ich rozebraniu, powstały tam nowe zabudowania.

Zdjęcie wykonane prawdopodobnie na przystanku Sieprawówka. Pochodzi ze strony internetowej Raciborska - www.raciborsko.cba.pl .

Dzięki staraniom miejscowych mieszkańców zbudowano tu po 1970 r. przystanek autobusu PKS kursującego na tej trasie Wieliczka – Raciborsko. Do przystanku, „Sieprawówka”, w dalszym ciągu uczęszczają na skróty, od drogi gminnej nr 146 ,ścieżką polną, niektórzy mieszkańcy naszej wioski.
W górnej części serpentyny znajduje się punkt widokowy zaznaczony na mapie turystycznej GPS. Patrząc w kierunku płn./zach. widać jedyny, usytuowany pośród krzaków w dolinie, dom. Jeszcze w latach 70-tych znajdowało się tu pole uprawne, obsiane zbożem. Pozostawione odłogiem uległo samo-zalesieniu. Poniżej punktu widokowego dokonano odwiertu wiertniczego złoża gazu ziemnego . Po połączeniu tego odwiertu z drugim, znajdującym się powyżej cmentarza w Gorzkowie, powstała tu rozdzielnia gazu ziemnego. Z tego ujęcia przez pola: raciborskie, mietniowskie, chorągwickie i „Wielki Las” w Biskupicach, podciągnięto rurociągiem gaz do rozdzielni znajdującej się w Przebieczanach. Dzięki temu już w 1980 roku w wioskach gminy Biskupice popłynął gaz, na który koźmiczanie musieli poczekać jeszcze 8 lat.
Do serpentyny, obok „Sośniny” przylega wydeptana na skróty ścieżka, zdeformowana w okresie dokonywanego odwiertu i wykopanego stawu. To tędy przez wiele lat mali koźmicznie wędrowali codziennie do Szkoły Powszechnej w Raciborsku . Choć dziś w większości koźmiczanie uczą się w szkole w Koźmicach, ścieżka nadal jest używana.

Kapliczka z początku XIX na granicy Koźmiczek, Witkowic i Raciborska.

Kolejnym przysiółkiem położonym w południowej części wioski KM jest przysiółek Kamionki . Nazwa pochodzi od złóż piaskowca rozciągających się na tym pogórzu w kierunku zachodnim z charakterystycznym, widocznym zakończeniem skalnym w rejonie „ Kamiennej Góry ” w „Czarnym Lesie”. Dziś mamy tylko pozostałości po dwóch kamieńcach należących do braci Franciszka i Jana Ptaków pochodzących z KM nr 13. W górnym kamieńcu w 1993 r. zbudowano zbiornik wody pitnej dla mieszkańców pobliskich wiosek. Pozostałości niżej położonego przetrwały do dnia dzisiejszego. Jeszcze po 1955 r. wydobywano z niego kamień. Przy skrzyżowaniu drogi powiatowej Raciborsko – Gorzków z drogą gminną KM nr 146 stoi, zwrócona w kierunku południowym, zabytkowa kapliczka z początku XIX wieku.
Sądząc po nazwach przysiółków w części raciborskiej: „ Lipowa ” i „ Podlipowa ”, oraz mając na względzie, że wciąż jeszcze znajduje się tu sporo starych lip, kapliczkę z pewnością otaczały kiedyś stare lipy. Nieco dalej w kierunku zachodnim, przy drodze na Gorzków, stoi druga kapliczka , zwrócona w kierunku wschodnim, osłonięta czterema starymi, rosnącymi wokół niej lipami. Prawdopodobnie zostały posadzone w momencie zbudowania kapliczki ( czyli w czasie I wojny światowej - przyp. AP ). Poniżej kapliczki, w kierunku północnym, znajdowało się źródełko – studzienka w której nie brakowało wody, nawet w czasie największej suszy. Jeszcze w 1960 r. za lasem, w części należącej do KM, stał jedyny stary dom śp. Marii i Jana Batko KM nr 12. Maria Batkowa prowadziła wzmianki różańcowe u śp. Półtoraków KM nr 7.
Przed II wojną, w czasie jej trwania i po jej zakończeniu u śp. Klemensa Kępy KM nr 14 znajdowała się kuźnia w której podkuwano konie i świadczono usługi z zakresu kowalstwa. W okresie kryzysu gospodarczego p. Fijorek KM nr 14 prowadził niewielki skład z materiałami budowlanymi oraz produkował pustaki żużlowe. Z przysiółka „Kamionki” pochodziła, mieszkającą później w Wieliczce, Małgorzata Pasisz w latach 1979 - 1981 pełniąca obowiązki dyrektora szkoły podstawowej w Koźmicach Wielkich. Stąd wywodził się grający na skrzypcach Klemens Ptak, który również przygrywał w dawnych czasach w czasie kolędowania. Zamieszkały obok Tadeusz Dudzik KM nr 90 był krótko sołtysem Koźmiczek , a przez wiele lat, pełnił funkcję dyrektora SKR w Koźmicach Wielkich. Należy wspomnieć, że także z Kamionek /KM 11/ pochodził poeta i pedagog Franciszek Surówka – Brzegowski . Niżej w kierunku płn. mieszka Wiesław Kaczor, piłkarz, trener i były prezes klubu sportowego „Wilga” w Koźmicach Wielkich. Większość dawnych pól uprawnym w przysiółku „Kamionki” po zostawieniu odłogiem, uległo samo- zalesieniu.

Tekst: Jan Kowal
Mapka i wstęp: Andrzej Pasula.

styczeń 2010

kozmice.pl